Basowisko to byl portal o giarze basowej ,ktory prowadzilem przed laty (2000-2002) . Zostal zhackowany i kupa pracy poszla na marne. Na nowa odslone nie mialem juz sily. Zostalo mi za to kilka artkolow , ktore wtedy ukazaly sie na Basowisku , a ktore cudem sie uchowaly.Wciskam tutaj dwa na temat materialow lutniczch do poczytania , jezeli ktos ma ochote.Nie wszystko co pisalem wtedy jest aktualne tzn mam teraz nieco inne podejscie do rzeczy niz wtedy ale mimo wszstko wstawiam te teksty tutaj...
Ostatni artyko³ pt."Jeszcze o kupowaniu basu" by³ przeznaczony dla tych , ktorzy gre na basowce zaczynaja i chca sobie pare podstawowych wiadomosci z zakresu budowy tejze przyswoic. W serii artyko³ow , ktorej niniejszy odcinek jest poczatkiem postanowi³em rozprawic sie z tematem konstrukcji i fizyki gitary basowej w sposob nieco bardziej obszerny.
Aby zaczac od poczatku , zajmiemy sie najpierw materia³ami jakie sa stosowane w nowoczesnym lutnictwie. Obszar ten jest wyjatkowo ciekawy z tego wzgledu , ze caly czas rozwija sie dynamicznie. W lutnictwie , nazwijmy je , klasycznym (budowa skrzypiec , wiolonczeli , gitar , kontrabasow etc.) nie ma takiej swobody w dobieraniu materia³ow.Na przestrzeni lat rodzaj drewna na poszczegolne elementy zostal dosyc dok³adnie okreslony i wyjscie poza te ograniczenia nie bedzie dobrze widziane. Z instrumentami nowoczesnymi jakimi jest bas i gitara elektryczna sprawa ma sie inaczej.
Na poczatku Leo Fender do budowy swoich instrumentow uzywa³ popularnych rodzai drewna.Lata siedemdziesiate z firmami takimi jak Alembic przynios³y zastosowanie gatunkow drewna egzotycznego.Pozniej przyszed³ czas na metal (Travis Bean , pozniejszy Kramer,dzisiaj Vaccaro) grafit (Status) a ostatnio uzywa sie nowych specjalnych rodzai tworzyw sztucznych jak Luthite (Ibanez , Cort) czy Mixed Composite (Basslab). Pierwszym jednak , do dzis g³ownym materia³em z jakiego buduje sie gitary basowe pozostalo drewno. Nie tylko jego rodzaj jest dla brzmienia istotny.Rowniez wiek , miejsce gdzie drzewo ros³o , rodzaj i sposob sezonowania maja wp³yw na na jakosc pozniejszej gitary.Nie do pominiecia jest rowniez fakt , ze drewno pod wzgledem estetyki przewyzsza tworzywa sztuczne w sposob jednoznaczny. Zastanowmy sie teraz ,dlaczego instrumenty stare uwazane sa za lepsze (lepiej brzmiace).Ma to oczywiscie bezposredni zwiazek z jakoscia drewna.Wazna bowiem sprawa jest,ze przed piecdziesieciu laty rynek muzyczny dysponowa³ niewspo³miernie wiekszymi zasobami drewna.Nie mowie tu o jakimkolwiek surowcu a o naprawde starym stu czy dwustuletnim materiale , ktory w chwili obecnej jest prawie nie do zdobycia. Co prawda wiele firm wypracowa³o systemy suszenia przyspieszonego ale tego rodzaju proceder absolutnie nie wytrzymuje konkurencji z naturalnym procesem.Z dwoch powodow drewno stare dysponuje innymi w³asciwosciami akustycznymi.
1)
Drzewo sciete przed dwustu laty np. klonowe samo w sobie jest zupelnie inne niz klon ,ktory rosnie obecnie.Nawet jezeli w gre wchodzi ten sam region.Sprobuje wyt³umaczyc dlaczego. Przed setkami lat drzewa ros³y o wiele gesciej niz ma to miejsce dzisiaj , ilosc swiat³a ,wody i mikroelementow przypadajacych na rosline byla o wiele mniejsza.Dzis sadzi sie drzewa inaczej , dajac im wiecej przestrzeni. Chodzi o uzyskanie takiego przyrostu w 75 latach na jakie przedtem potrzeba bylo lat dwustu.Jest to oczywiscie typowo ekonomiczne myslenie, ktore lutnictwu nie przynioslo korzysci.Ogladajac dwa kawalki drewna , stuletnie i wspolczesne natychmiast zobaczymy , ze ilosc sloi na centymetr kwadratowy w probce starej jest o wiele wieksza. Nie trzeba dodawac ze zanieczyszczenia przemyslowe , nawozy sztuczne etc rowniez nie przyczyniaja sie do poprawy jakosci.
2)
Przyspieszony proces suszenia nie zastapi naturalnych warunkow atmosferycznych zmian cisnienia , wilgotnosci , i temperatury ,ktore to czynniki przez dziesiatki lat oddzialywaly na surowiec.Nie istnieje sztuczny proces , ktory bylby w stanie to zasymulowac. Ciekawa jest rowniez sprawa starego drewna z regionu Wielkich Jezior(USA).Przed dwustu laty tamtejsze obszary lesne zostaly na dlugi czas zalane.Drzewa przebywaly pod zamarzajaca woda czyli w otoczeniu ,ktore mialo o wiele mniejsza zawartosc tlenu.Wiekszosc z nich zostala zaatakowana przez bakterie ,ktore sa winne powstaniu miliardow mikroskopijnych komor.Zmienilo to oczywiscie konsystencje i strukture drewna.Jaki to ma wplyw na akustyczne zachowanie drzewa nie musze mowic. Duze znaczenie ma tez miejsce wegetacji.Chodzi tu o warunki klimatyczne.Ten sam gatunek w zaleznosci od miejsca moze wygladac bardzo roznie i naturalnie miec rozne wlasciwosci akustyczne.Przykladem jest Palisander zwany po angielsku Rosewood , tradycyjnie uzywany na podstrunnice.Istnieja nastepujace rodzaje: Brazilian Rosewood , Indian Rosewood i Indonesian Rosewood.Jezeli Brazylijska odmiana tradycyjnie jest uzywana do wykonywania boczkow i dna gitary to jej Indonezyjski krewniak jest bardzo trudno obrabialny i nie jest tak elastyczny. Dla ulatwienia podam , ze Indonezyjska odmiane mozna spotkac rowniez pod nazwami Bombay Rosewood, East Indian Rosewood, Shisham, Biti i Eravidi.Zestaw gatunkow drewna , ktore uzywa sie w lutnictwie pozwolilem sobie ujac w dodatkowym spisie. Jak juz widac na tych paru przytoczonych wyzej przykladach ta nieslychanie wielka roznorodnosc gatunkow i jakosci drewna stwarza sytuacje w ktorej normalny smiertelnik (czytaj basista) jest absolutnie zagubiony. Trzeba ogromnej ilosci czasu i poswiecenia aby przyswoic sobie chociaz podstawowe wlasnosci czy charakterystyki poszczegolnych rodzai drewna. Oczywiscie istnieja ogolne za³ozenia , ktorymi mozna sie kierowac przy doborze materia³u na instrument.Baczna obserwacja basistow grajacych w stylu jaki nas interesuje moze dac nam odpowiedz na pytanie jakich materia³ow uzyc aby uzyskac podobne efekty.Wezmy pod lupe mistrza klangu Luisa Johnsona, jednego z pierwszych , ktorzy zaczeli uzywac stylu slap na gitarze basowej.Leo Fender budujac dla niego bas (Music Man) uzyl na podstrunnice klonu ,rowniez Marcus Miller w specjalnym , dla niego zrobionym modelu Fendera ma klonowy fingerboard.Drewno to ma jasniejsze brzmienie niz Palisander co pozwala na uwypuklenie techniki jakiej obaj uzywaja.Na innych zalozeniach opiera³ sie Victor Bailey wybierajac material na bas jaki dla niego zrobila firma Fender.Chodzilo mu najpierw o uzyskanie dobrego brzmienia juz z samej gitary (jeszcze bez przetwornikow) , wiec eksperymentowal duzo z roznymi gatunkami drewna.Efektem tych doswiadczen jest bas , ktorego deska jest zbudowana z paru warstw.Wierzchnia plyta to drewno Koa (drzewo ,ktore rosnie na Hawajach) i, z ktorego by³ juz zbudowany jego poprzedni bas(Pensa).Ty³ to mahon , co wedlug Baileya daje dobry niski brzmieniowy fundment ,oprocz tego w srodku basu znajduje sie warstwa Rosewood co powinno poprawic dodatkowo brzmienie. Naturalnie na tego rodzaju eksperymenty moze pozwolic sobie tylko duza firma.Wystarczy rzucic okiem na ceny drewna lutniczego zeby wrocic na ziemie.Nie tylko brzmieniowy aspekt jest brany pod uwage przy doborze materialu.Znany gitarzysta Stanley Jordan uwaza , ze gryfy grafitowe (jako ,ze materia³ ten jest o wiele twardszy od drewna) pozostaja absolutnie proste.Pozwala mu to ekstremalnie obnizyc struny co przy jego technice ma niebagatelne znaczenie.W ogole materia³y "alternatywne" otworzy³y nowe horyzonty w produkcji gitar. Przewaga instrumentow z surowcow takich jak Mixed Composite (Basslab) czy Luthtite (Ibanez , Cort) nie wy³aczajac grafitu jest dowolnosc w realizowaniu form.Najbardziej wymyslny design sluzacy poniesieniu walorow optycznych czy tez zwiekszeniu funkcjonalnosci i wygody jest mozliwy.Realizacja takich kszta³tow w drewnie o ile w ogole mozliwa , podnios³a by nak³ad pracy a co za tym idzie i kosztow parokrotnie. W latach osiemdziesiatych popularnym materialem byl wyzej wymieniony grafit.Przede wszystkim firma Status miala i ma na tym polu wiele do powiedzenia.Wtedy jednak ograniczano sie do produkcji gryfow grafitowych.Oferowano je takze jako wymienne do basow typu Jazz czy Precision.Z czasem brzmienie instrumentow z szyja grafitowa zaczeto uwazac za "sterylne".Obecnie uzywa sie obok gryfow czysto grafitowych rowniez konstrukcji mieszanych tzn drewniane szyje posiadaja grafitowe wk³adki wzmacniajace , ktore obok funkcji usztywniajacej wp³ywaja takze na brzmienie. Problem dzwieku "sterylnego" zostal ominiety przez Charly Müllera (Miller Basses) znanego niemieckiego producenta gitar basowych.Buduje on ca³kowicie grafitowe basy z putym korpusem.Kompozycja twardy grafit plus pud³o (s³owo to tutaj nie za bardzo pasuje ale nie moge znalezc nic lepszego) akustyczne wyposrodkowa³a brzmienie w sposob znakomity. Typowe cechy grafitu czyli "szybki" atak i dlugi czas wybrzmiewania (sustain) zostal "uszlachetniony" przez przestrzen akustyczna.W kazdym razie konstrukcja ta jest warta uwagi i wyprobowania.
Lata siedemdziesiate byly czasem rozkwitu innej firmy uzywajacej do produkcji gryfow aluminium.Chodzi oczywiscie o Kramera.Firma ta jest rozwinieciem wczesniejszych pomys³ow Travis Beana.Gitary te mia³y metaliczne brzmienie wspaniale nadajace sie do grania technika slap. Ostatnim kszykiem mody wsrod materialow alternatywnych jest Mixed Composite firmy Basslab.W tym wypadku trudno jest mowic o budowaniu instrumentu jest on bowiem odlewany i wewnatrz pusty.Nie ma wiec przykrecanego gryfu czy naklejanej podstrunnicy wszystko wychodzi z jednej formy.Materia³ ten podobnie jak grafit jest wielokrotnie twardszy od drewna.Jego wytrzyma³osc jest tak duza , ze nie potrzeba sruby do regulacji gryfu.Dla zmylenia przeciwnika Basslab w swojej kopii Jazz Bassu montuje atrape takiej srubki (!).Jezeli chodzi o niewiarygodna wytrzyma³osc instrumentow z tworzyw , przykadem moze byc numer , ktory robi³ Ned Steinberger na frankfurckich targach muzycznych. Klad³ swoj bas (s³ynny pagaj) na dwoch krzes³ach w taki sposob , ze koncowka gryfu lezala na jednym a krawedz deski na drugim poczym wchodzi³ i stawa³ na basowce , ktora po takiej operacji nawet nie traci³a stroju.
Materialy Lutnicze II
--------------------------------------------------------------------------------
Po paru luznych uwagach na temat materialow lutniczych w pierwszej czesci ,chcialbym przedstawic teraz liste , z dokladniejsza charakterystyka surowcow uzywanych w produkcji elektrycznych gitar. Musze jednak nadmienic , ze podczas zbierania materialow do niniejszego artykolu natknalem sie na wiele informacji , ktore sa ze soba sprzeczne lub oglednie mowiac ze soba sie nie calkiem pokrywaja...
Ponadto moja praca nie ma ambicji naukowych , jest tylko proba udostepnienia materialow , ktore zebralem i ma raczej charakter amatorski.Jezeli ktos szuka opisow absolutnie profesjonalnych powinien postarac sie o odpowiednia literature.W zwiazku z tym , ze w licznych magazynach muzycznych przyjety jest jezyk angielski jako punkt wyjsciowy , rowniez tutaj ulozylem moja tabelke z rodzajami materialow lutniczych na podstawie terminow angielskich.Jest to logiczne poniewaz miejscem "urodzenia" gitar i basow elektrycznych sa Stany.Jednoczesnie tam gdzie to bylo mozliwe wpisalem nazwy niemieckie i inne , mysle ze to pozwoli na orientacje w sprawach materialow lutniczych przy przegladaniu zagranicznych magazynow.
Coraz wiecej gatunkow drewna znajduje zastosowanie w lutnictwie.Przed paroma dniami natknalem sie na aukcji instrumentow muzycznych na deske gitary basowej zrobiona z drzewa Meranti , normalnie uzywanego do produkcji podlog. Rowniez powazne firmy takie jak Taylor eksperymentuja z drewnem.Na jednej z wystaw Taylor zaprezentowal akustyczne wioslo wykonane z drewna na palety sztaplarkowe , a Yamaha ma za soba doswiadczenia z gitarami z bambusa... Tego typu podejscie jest oczywiscie pomyslem jednorazowym.Smiem jednak przypuszczac ,ze nie ze wzgledow brzmieniowych.Moim osobistym zdaniem , chodzi raczej o biznes...Za ile mozna by sprzedac wioslo przyznajac sie ,ze drewno pochodzi z tanich zrodel ?
Jeszcze jedna uwaga , nie podaje tutaj gestosci drewna , gdyz jest ona rozna w zaleznosci od stanu wysuszenia surowca.
W moim zestawieniu umiescilem ponadto przyklady zastosowan danego rodzaju drewna.Symbole i marki poszczegolnych instumentow sa przedstawione zaraz po opisie.Oczywiscie umieszczam tylko przyklady bo calkowita , lista nawet gdybym mial czas do jej opracowania rozsadzila by objetosc tej strony.
Aby jak najszybciej udostepnic te tabelke ,umiescilem narazie tylko podstawowe gatunki drewna.Z czasem jednak zamierzam ponizszy zestaw rozszerzac, oplaca sie wiec zagladac tu czesciej.
--------------------------------------------------------------------------------
Agathis drewno pochodzace z Malezji.Zwane tez Kauri.Czesto uzywane w tanszych instrumentach jako material na korpus.
1)Fenix fxb-40
--------------------------------------------------------------------------------
Alder (Alnus Rubra) :niem. Erle.Olcha.Drzewo to wyrasta do wysokosci okolo 12 metrow.Pnie dochodza do grubosci 0.5 m.Dobrze obrabialne.Absolutnie tradycyjny material na korpusy.
1)Esh Hero korpus z Olchy.
--------------------------------------------------------------------------------
Ash (Fraxinus Americana):niem Esche.Jesion.Drzewo urasta do wysokosci 20-35m.Twarde i elastyczne drewno .Dobrze obrabialne.
1)Fender 75 Jazz Bass(Vintage series) posiada Solid Ash body.
2)Esh Notorious II korpus z Jesionu.
--------------------------------------------------------------------------------
Basswood (Tilia Americana):Lipa amerykanska.Material stosowany do budowy korpusow gitarowych.Drewno ma kolor bialy , choc czasami zdarzaja sie brzydkie zielonkawe znamiona pochodzenia mineralnego.
1)Rira RTB-520AL korpus z Basswood
--------------------------------------------------------------------------------
Bubinga drewno okreslane jako gatunek zagrozony.Rosnie w rownikowych regionach zachodniej Afryki a przede wszystkim w Kamerunie , Gabunie i Zair.Bardzo twarde i nie latwe w obrobce.
1)Shine SB-206SN korpus z bubingi.
2)Ken Rose "Special Edition" jeden z komponentow korpusu jest z bubingi
--------------------------------------------------------------------------------
Cedro , Cedr (Cedrela fissilis): Rodzaje Cedru wystepuja w poludniowej Ameryce.Kolor Cedru jest brazowo-zolty do brazowo-czerwonego. Drzewa rosnace w gorach lub po poludniowej stronie rownika reprezentuja ciemniejsza barwe tego drewna. Cedr jest latwy zarowno w suszeniu jak w obrobce.Swieze drewno mocno pachnie.
--------------------------------------------------------------------------------
Ebony niem.Ebenholz.hebanBardzo twardy material.Klasyczny material na podstrunnice.Okazjonalnie uzywa sie hebanu rowniez do budowy gryfu.
--------------------------------------------------------------------------------
Granadillo (Platymiscium yucatanum): Drewno pochodzace z Meksyku.Zwane rowniez Panama Rosewood (Palisader panamski) lub Macacauba.Kolor drewna jest czerwono-brazowy z
--------------------------------------------------------------------------------
Kauri - zobacz Agathis
--------------------------------------------------------------------------------
Koa (Acacia Koa): Drewno rosnace tylko i wylacznie na Hawajach.Ciezar waha sie od sredniego do ciezkiego. Koa ma podobne brzmienie do Mahoniu z nieco wieksza zdolnoscia przenoszenia tonow wysokich.Czasami wystepuje jako Figured Koa.Rzadkosc materialu z naturalnym wzorem pregowanym(Figured) powoduje ,ze nie czesto widzi sie deski calkowicie z niego calkowicie zrobione.Latwiej jest spotkac basy z laminowana plyta wierzchnia.
--------------------------------------------------------------------------------
Korina Black (Terminalia Superba):Prawdziwa nazwa to afrykanska Limba.Wystepuje w dwoch odmianach.Ciemna (Korina Black) i jasna (Korina White ).Korina jasna jest ciezsza od ciemnej.Drewno to daje sie w znakomity sposob woskowac.
1)Epiphone Explorer bass - korpus z Koriny.
--------------------------------------------------------------------------------
Lacewood (Cardwellia Sublimis): Drewno rosnace w Australii , sredniociezkie.Posiada charakterystyczny wzorzysty kroj.Zazwyczaj uzywane jako laminowane plyty wierzchnie , czasami jednak buduje sie z tego materialu calkowite deski.Brzmienie podobne do Olchy.
--------------------------------------------------------------------------------
Mahogany(Swietenia macrophylla): Mahon Honduraski.Wystepuje w Meksyku,Guatemali i Belize.Jeden z pierwszych gatunkow drewna importowanych do Europy co spowodowalo szybkie wyczerpanie zasobow.NAtychmiast siegnieto do drewna z tej samej rodziny (Khaya,Sipo,Tiama,Kosipo).Prawdziwy Mahon wystepuje w obrebie karaibskim i w ameryce centralnej.
Mahogany (Khaya Ivorensis): Afrykanska odmiana Mahoniu.Firma Warmoth uzywa tego gatunku do produkcji desek gitarowych.
1)Marleux Consat Custom - korpus mahoniowy.
--------------------------------------------------------------------------------
Morado (Machaerium scleroxylon):Morado pochodzi z suchych lasow Bolivii z regionu Santa Cruz. Ciemnobrazowe drewno z czarnymi w fiolet przechodzacymi pasami.Obrobka drewna Morado moze byc problematyczna.Pyl powstajacy np.przy szlifowaniu jest szkodliwy dla zdrowia.Zdarza sie , ze wystepuja reakcje alergiczne u ludzi obrabiajacych ten gatunek.
--------------------------------------------------------------------------------
Maple , Klon , (niem. - Ahorn) (Acer Saccharum-Hard Maple)(Acer Macrophyllum-Pacific Maple): Kanadyjski klon nazywany tez Klonem Twardym - Hard Maple.Wystepuje w polnocnowshodniej czesci USA i poludniowowschodniej czesci Kanady.Kolor drewna bialy.Suszenie nie nastrecza problemow powinno jednak nastepowac powoli.Jest dobrze obrabialne.Klasyczny material na gryfy i wymienianie jakichkolwiek gitar posiadajacych gryf klonowy nie ma sensu poniewaz wiekszosc posiada takowy.
Flame Maple (Acer Macrophyllum-Pacific Maple): Pregowany Klon ,piekny material,Warmoth uzywa go na wierzchnie plyty basowek , ceny kompletnego korpusu z Flame Male sa b.wysokie(zob.Firma Warmoth).
1)Ibanez Soundgear SRX 505 posiada laminowana plyte wierzchnia z klonu plomiennego.
Quilted Maple (Acer Macrophyllum-Pacific Maple): niem.Wölckchenahorn.Podobny do Flame Maple.Podczas gdy Flame mozna po polsku okreslic jako klon "plomienny" , quilted dysponuje o wiele krotszymi "plomieniami" w swoim wzorze przechodzacymi w "fale".
Spalted Maple (Acer Macrophyllum-Pacific Maple):Uzywany jedynie jako wzorzyste laminowane plyty wierzchnie korpusow gitarowych.Spalted Maple to drewno z drzew martwych lub zdegerowanych.
Birdseye Maple (Acer Saccharum-Hard Maple):Ten rodzaj klonu wzorzystego spotyka sie jedynie we wschodniej twardej odmianie.Uzywany jest do budowy szyjek i na laminowane plyty wierzchnie korpusow gitarowych.
Burl Maple (Acer Macrophyllum-Pacific Maple):Ta odmiana materialu charakteryzuje sie nieregularnym krojem i jest uzywane jedynie jako laminowane plyty wierzchnie korpusow gitarowych.
--------------------------------------------------------------------------------
Padouk :Podobnie jak mahon Padouk posiada wiele odmian co nie ulatwia rozeznania.Salomon Padouk (Pterocarpus indicus) jest obecny w hurtowniach jako PNG Padouk,Nara Padouk lub Amboyna.Inne odmiany to Burma Padouk(P.Macrocarpus) i Andaman Padouk(P. dalbergioides).
1)Marleaux Betra basic - korpus z Padouk.
--------------------------------------------------------------------------------
Poplar (Liriodendron Tulipifera):Topola.Klasyczne drewno do produkcji korpusow gitarowych.Wiele znanych firm na przestrzeni lat uzywalo tego materialu do produkcji bodies.Szarawo - zielonkawy kolor nie jest specjalnie ladny ,uzywa sie wiec Topoli prawie wylacznie do lakierowania nieprzezroczystym lakierem.
--------------------------------------------------------------------------------
Redwood (Sequoia Sempervirens):Drewno uzywane na laminowania na plyty wierzchnie korpusow gitar.Nie nadaje sie jednak na plyty wierzchnie gitar z komora akustyczna.
--------------------------------------------------------------------------------
Rosewood (Dalbergia Baroni):Ciezkie drewno.Ton jest cieplejszy od klonowego.Klasyczny material na podstrunnice.
Brazilian Rosewood (Dalbergia Nigra):Piekne drewno , ktorego wywoz z Brazylii zostal juz zabroniony.Tradycyjnie robi sie z niego spody gitar klasycznych , w basach spotyka sie ten material jako laminowana plyte wierzchnia.W zwiazku z ograniczeniem wywozu drewno osiaga kosmiczne ceny.
--------------------------------------------------------------------------------
Walnut (Juglans Nigra): Orzech.Ciezkie drewno.Podobne brzmienie jak twardy klon ale cieplejsze.Bardzo dobrze znosi wykonczenie woskowane.
Figured Walnut to Orzech z wzorem plomiennym (podobnie jak klon).
--------------------------------------------------------------------------------
Wenge (Millettia Laurentii): pochodzenie z roznych regionow tropikalnej Afryki ,przede wszystkim Kamerun i Zair.Bardzo twarde i dosc trudne w obrabianiu drewno.
--------------------------------------------------------------------------------
Zebrawood (Microberlinia Brazzavillensis):Przede wszystkim drewno uzywane do laminowania jako plyty wierzchnie. Ciezar i brzmienie podobne do twardego klonu.
--------------------------------------------------------------------------------
Basowisko ....
Moderator: Jan
-
Zenek_Spawacz
-
Zenek_Spawacz